Pierwsze gazownie powstały w rejonie sowiogórskim w połowie XIX wieku. Powodem ich budowy był dynamiczny rozwój gospodarczy, któremu przewodził przemysł tekstylny. Wytwarzany wówczas gaz koksowniczy (nazywany gazem miejskim) produkowano w małych, należących przeważnie do prywatnych właścicieli lokalnych zakładach, i wykorzystywano przede wszystkim do oświetlenia pomieszczeń produkcyjnych.
W 1863 roku przy Werbindungs Strase (obecnie Fabryczna 2) powstał Zakład Gazowniczy Gnadenfrei (do 1945 r. Gaswerk Gnadenfrei).
W jego wnętrzu mieściły się: piecownia, odsiarczalnia i aparatownia. Gaz uzyskiwano poprzez przemysłowe wygrzewanie węgla kamiennego w temperaturze ponad 1000 °C w specjalnie w tym celu skonstruowanym piecu koksowniczym.
Tuż po uruchomieniu zakładu ulice Piławy rozbłysły jasnym światłem latarni gazowych, które każdego dnia - przy pomocy palącej się tyczki - zapalał i gasił latarnik. Oprócz ulic lampy znajdowały się w narożach domów i przy ich głównych wejściach. Oświetlały także, znacznie oddaloną od ulicy Piastowskiej, aleję cmentarza Braci Morawskich.
Należy dodać, że pod koniec XIX wieku gaz był powszechnym źródłem energii wykorzystywanym do oświetlania ulic, ogrzewania i oświetlania mieszkań, do gotowania w kuchenkach, a także jako paliwo w wielu procesach przemysłowych.
W latach 1905 – 1907 Zakład poddano modernizacji i rozbudowie. Do głównego budynku, który nie przypomina już pierwotnego kształtu, dobudowano dwa parterowe skrzydła, z charakterystycznym dla całej budowli, ostrołucznym wykrojem okien (do dziś zachowane tylko w skrzydle zachodnim).
Obok gazowni postawiono budynek administracji, w którym m.in mieściło się mieszkanie kierownika, a po południowej stronie ul. Stawowej, wzniesiono teleskopowy zbiornik o pojemności 400 m3 do przechowywania wyprodukowanego gazu (fot.1 i 3).
Według "Gaszentralle unter der Eule. Geschaftstelle Gnedenfrei 1904 - 1927" w 1915 roku gazownikiem był Paul Kootz, natomiast w 1917 roku zatrudnionych było 4 pracowników, w tym dwóch palaczy obsługujących piec koksowniczy i dwóch operatorów urządzeń gazowych.
Według "Gaszentralle unter der Eule. Geschaftstelle Gnedenfrei 1904 - 1927" w 1915 roku gazownikiem był Paul Kootz, natomiast w 1917 roku zatrudnionych było 4 pracowników, w tym dwóch palaczy obsługujących piec koksowniczy i dwóch operatorów urządzeń gazowych.
W dniu 1 września 1927 roku, pięć lat po wybudowaniu nowego zakładu gazowniczego w Dzierżoniowie, piławską gazownię przejęto i podłączono do nowo powstałej sieci (Gaszentralle unter der Eule) likwidując tym samym tutejszy zakład. Odtąd gazownia służyła jako stacja redukcyjno – pomiarowa, która czerpiąc gaz z Dzierżoniowa, jedynie rozsyłała gaz do tutejszych odbiorców. Należy dodać, że do nowo powstałej sieci podłączono wówczas Bielawę i Pieszyce, a jej długość na początku lat 30. XX wieku wynosiła 117 km.
Powodem takiej decyzji była zbyt duża odległość planowanego gazociągu (ok. 40 km), który w pierwotnym założeniu miał połączyć powiat dzierżoniowski z gazownią w Wałbrzychu.
Po II wojnie światowej, po przejęciu Zakładu przez polskie władze administracyjne, stanowisko kierownika Gazowni w Zagórzu, a potem w Piławie Górnej, objął Stanisław Złotniczek. Warto tu wspomnieć, że jednym z pierwszych pracowników był Jan Chyliński.
Po wyjeździe Stanisława Złotniczka z Piławy Górnej (rok 1949) funkcję kierownika objął p. Kobierski, natomiast w 1956 roku tutejszą gazownią kierował wspomniany Jan Chyliński.
Po wyjeździe Stanisława Złotniczka z Piławy Górnej (rok 1949) funkcję kierownika objął p. Kobierski, natomiast w 1956 roku tutejszą gazownią kierował wspomniany Jan Chyliński.
W 1966 roku, ze względu na zwiększony popyt na gaz, stary i skorodowany zbiornik rozebrano,
budując nowy o pojemności 3000 m3 .
Chcąc uniknąć przerwy w dostawach nie postawiono go w miejscu starego, lecz pomiędzy ulicą Stawową a rzeką Piławą. Do dziś został po nim betonowy krąg po tzw. basenie.
Latem 1966 roku ceglane elewacje obu budynków pokryto tynkami wapienno – cementowymi.
W 1956 roku, po zamknięciu biura, budynek administracyjny adaptowano na dom mieszkalny. Warto nadmienić, iż jego wnętrze praktycznie nie zmieniło się do dziś. W budynku zachowano m.in. oryginalne posadzki, drzwi, balustrady, schody, a także układ pomieszczeń.
W głównych drzwiach (boczne wejście, które prowadziło do biura zamurowano ok. 1956 r. wraz z sąsiednim oknem, fot. 2) zachowała się secesyjna krata pochodząca z okresu rozbudowy. Uwagę zwracają także ozdobne elementy snycerki na szczytach domu (elewacja południowa i północna, w zachodniej rozebrano) z lat 1905 - 1907. Podobne elementy znajdowały się również na obu szczytach budynku dawnej gazowni, lecz podczas wymiany dachu w 2009 r., zostały usunięte.
PS Ze względu na dobry stan zachowania, a także rozwiązania przestrzenno – architektoniczne, piławska gazownia - jako zabytek techniki i architektury przemysłowej - może być reprezentatywna dla wielu małych gazowni Śląska powstałych na początku XX wieku.
Literatura:
Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Kamieńcu Ząbkowickim ( Inspekcja Przemysłowa w Dzierżoniowie. Gaszentralle unter der Eule. Geschaftstelle Gnedenfrei 1904 - 1927 ).
Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Kamieńcu Ząbkowickim ( Inspekcja Przemysłowa w Dzierżoniowie. Gaszentralle unter der Eule. Geschaftstelle Gnedenfrei 1904 - 1927 ).
A. Kwaśniewski, Nowoczesna infrastruktura, [w:] W cieniu Wielkiej Sowy. Monografia Gór Sowich, red. T. Przerwa, Dzierżoniów 2006
S. Januszewski, Dziedzictwo techniczne Gór Sowich. W poszukiwaniu strategii ochrony, [w:] Rocznik Dzierżoniowski 2003, Dzierżoniów 2003
Autor składa podziękowania za pomoc p. prof. Stanisławowi Januszewskiemu, p. dr Arturowi Kwaśniewskiemu i p. Janowi Chylińskiemu, byłemu pracownikowi Gazowni w Piławie Górnej.
